ณ หมู่บ้านแม่ปอคี - ขุนแม่เหว่ย ตําบลท่าสองยาง อําเภอท่าสองยาง จังหวัดตาก เป็นหมู่บ้านของ “ปว่าเกอญอ” ที่ตั้งอยู่ห่างไกลตัวจังหวัดตาก และคอยปกป้องผืนป่าบรรพชน เนื้อที่ทั้งหมด 8,400 ไร่ แบ่งเป็นป่าตามความเชื่อประเภทต่าง ๆ เช่น ป่าเดปอ ป่าอนุรักษ์ ป่าชุมชน ป่าช้า ป่าจิตวิญญาณ และ ไร่หมุนเวียน

 

ผู้คนมากมายพยายามถามผมถึงเรื่องว่าป่าจิตวิญญาณคืออะไร เป็นเรื่องยากเหลือเกินที่จะอธิบายสื่อความหมายให้กับคนนอกวัฒนธรรม เพราะในภาษาปว่าเกอญอ พื้นที่แห่งนี้เรียกว่า “ต่า วี โดะ” หรือ “ปาต่า ลื้อ” เมื่อเปรียบเทียบคําในภาษาไทยกลาง หรือ ภาษาราชการรัฐไทย คงได้ประมาณว่า พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ พื้นที่พิธีกรรม หรือ ที่เรานิยามว่า “ป่าจิตวิญญาณ”

ป่าจิตวิญญาณ คือ พื้นที่ป่าที่เราเข้าไปทําพิธีกรรม เช่น “บา เก่อ จา” หรือการเลี้ยงเจ้าของป่า เจ้าของเขา เจ้าต้นไม้ เจ้าของต้นน้ํา เพราะเราเชื่อว่าพื้นที่ทุกตารางนิ้วมีเจ้าของที่เรามองไม่เห็น เราจึงเคารพนอบน้อม ไม่ว่าจะกระทําสิ่งใด เราจําเป็นต้องประกอบพิธีกรรมเพื่อสื่อสารกับ “เก่อ-จา” หรือ "เจ้าของ" ให้รับรู้ถึงความเคารพนอบน้อมต่อการดํารงชีวิตอยู่กับป่า และเพื่อให้ “เก่อ-จา” ได้คุ้มครองชีวิตความเป็นอยู่ของเราให้ไม่เจ็บไข้ได้ป่วย ให้อยู่ดีมีสุข

 

นอกจากเป็นพื้นที่ตามความเชื่อแล้ว พื้นที่ป่าจิตวิญญาณนี้ยังเป็นพื้นที่หล่อเลี้ยงชีวิตมนุษย์ และสัตว์ เราหาของป่าเพื่อเป็นอาหาร หาสมุนไพรเป็นยารักษาโรค และเป็นพื้นที่หากินของสัตว์เลี้ยงของคนในหมู่บ้านที่ปล่อยไปตามธรรมชาติ เช่น วัว ควาย หมู ไก่ เป็นต้น

 

นี่แหละที่เรียกว่าพื้นที่จิตวิญญาณ พื้นที่ชีวิตและจิตวิญญาณที่คนในชุมชนส่งต่อองค์ความรู้ภูมิปัญญาเหล่านี้ให้กับคนรุ่นต่อ ๆ ไป ผ่านการลงมือทําจริงโดยไม่แบ่งอายุหรือเพศ ด้วยหลักที่ว่าทุกคนมีบทบาทหน้าที่ของตน

เมื่อประมาณปี พ.ศ. 2560 เหมือนฟ้าผ่าลงกลางใจของเราทุกคนในชุมชน เราทราบข่าวว่าพื้นที่ของชุมชนที่เราเกิดและตายบนแผ่นดินแห่งนี้มาหลายรุ่นกําลังถูกรัฐไทยประกาศเตรียมเป็นพื้นที่อุทยานแห่งชาติแม่เงา เช่นเดียวกับพี่น้องร่วมชะตากรรมอีก 48 ชุมชน ในพื้นที่ 2 จังหวัด แม่ฮ่องสอนและตาก ในพื้นที่ของชุมชนแม่ปอคีเอง อุทยานฯ ได้ประกาศทับเป็นจํานวน 2,000 กว่าไร่ ซึ่งเป็นพื้นที่ไร่หมุนเวียน พื้นที่ป่าใช้สอย และพื้นที่ป่าจิตวิญญาณ

 

ยังไม่พอ เหมือนพายุโหมอีกครั้ง คือนโยบายทวงคืนผืนป่าและพยายามจะลดรอบหมุนของไร่หมุนเวียน เจ้าหน้ารัฐเหล่านี้กล่าวหาว่าชาวบ้านเป็นคนทําลายป่า

 

“ถ้าชาวบ้านทําลายป่าจริง ทุกวันนี้ป่าก็คงไม่ได้อุดมสมบูรณ์ขนาดนี้ ทุกวันนี้เพราะคนในชุมชนช่วยกันดูแลอนุรักษ์ป่าผ่านวัฒนธรรมและพิธีกรรมควบคู่กันไป จึงทําให้คนกับป่าสามารถอยู่ดูแลซึ่งกันและกันได้เป็นอย่างดี” (เสียงจากหัวใจของดิ์แซ คนรุ่นใหม่สายเลือดแม่ปอคี)

 

และเจ้าหน้าที่รัฐไทยยังขัดขวางชาวบ้านไม่ให้ดูแลผืนป่าที่เคยดูแลมาก่อน ด้วยกฎหมายอุทยานฯ ฉบับปี พ.ศ. 2562 ที่มีผลบังคับใช้โดยไม่ได้มีส่วนร่วมของคนในพื้นที่ในกระบวนการของกฎหมายฉบับนี้เลย ด้วยเหตุเหล่านี้ ชาวบ้านต่างตั้งคําถามว่า ถ้าไม่สามารถเข้าไปทําพิธีกรรมในพื้นที่จิตวิญญาณได้ “ข้าวก็จะไม่สวย พืชผักก็ไม่ดี ทํากินก็จะไม่ขึ้น หรือร้ายแรงจนถึงมีคนตาย” แล้วชาวบ้านจะดํารงชีวิตต่อไปอย่างไร ทุกวันนี้ชาวบ้านอยู่ได้เพราะป่า

 

แล้วใครจะรับผิดชอบ ชาวบ้าน หรือ รัฐไทย หรือ ใคร